Wikipedia:Ukens artikkel på nynorsk/2022

Wikipedia:Ukens artikkel · Arkiv for nynorskartiklene: 2005 · 2006 · 2007 · 2008 · 2009 · 2010 · 2011 · 2012 · 2013 · 2014 · 2015 · 2016 · 2017 · 2018 · 2019 · 2020 · 2021 · 2022 · 2023 · 2024

Uke 1

Teikning av ein arbeidar som tiggar på ein haug av devaluerte og verdilause setlar

Inflasjon er ei varig prisstiging av varer og tenester i ein økonomi. Når det generelle prisnivået stig, vil kvar eining av ein valuta kunne kjøpa færre varer og tenester, og såleis korresponderer inflasjon med ein reduksjon av kjøpekrafta til pengar. Det motsette av inflasjon er deflasjon, som er ein varig nedgang i det generelle prisnivået av varer og tenester. Den vanlegaste måleeininga av inflasjon er inflasjonsrate, som er årleg prosentvis endring i den generelle prisindeksen.

I dag føretrekkjer mange økonomar ein låg og stabil inflasjon. Låg (i motsetnad til null eller negativ) inflasjon reduserer alvorsgraden av økonomiske resesjonar ved at arbeidsmarknaden kan tilpassa seg raskare i ein nedgangsperiode, og reduserer risikoen for at ei likviditetsfelle hindrar pengepolitikken frå å stabilisera økonomien. Ansvaret for å halda inflasjonsraten låg og stabil er vanlegvis gjeve til monetære styresmakter. Dei monetære styresmaktene er hovudsakleg sentralbankar som kontrollerer pengepolitikken gjennom å fastsetja renter, gjera marknadsoperasjonar og, meir sjeldan, stilla krav til reservar haldne av kommersielle bankar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 2

Kapp Horn er det sørlegaste neset på Tierra del Fuego-øyane, også kjend som Eldlandet, sør i Chile. Det er det sørlegaste punktet i Sør-Amerika og markerer den nordlege grensa til Drakesundet. I mange år var neset ein milepåle på klipperruta, som seglskutene segla då dei frakta varer rundt verda. Farvatnet rundt neset er derimot særs farleg på grunn av kraftig vind, høge bølgjer, kraftige havstraumar og isfjell, og i seglskutetida var området kjent som ei våt grav for mange sjømenn.

Då Panamakanalen opna i 1914 trong langt færre skip å segle rundt Kapp Horn. I dag vert segling rundt neset rekna som ein av dei store utfordringane innan seglsport, stundom som ein del av jordomseglingar. I dag kan ein derimot segle gjennom kanalane like nord for neset, men mange vel likevel å vente på bra vêr og segle rundt det historiske neset. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 3

Joe's Garage er ein rockeopera frå 1979 av Frank Zappa. Opphavleg vart prosjektet gjeve ut som to separate studioalbum på Zappa Records, men det vart sidan mastra på ny og gjeve ut som eit trippelalbum kalla Joe's Garage, Acts I, II & III i 1987. Soga vert fortald av ein rollefigur kalla «Central Scrutinizer» om Joe, ein vanleg tenåring, som dannar eit garagerockband, har utilfredsstillande forhold med kvinner, gjev alle pengane sine til ein statleg assistert og hyklersk religion, utforskar seksuelle aktivitetar med hjelpemiddel, og hamnar i fengsel. Etter å ha kome ut frå fengsel til eit dystopisk samfunn der sjølv musikk er forboden, glir han over i sinnsjuke.

Albumet omfattar mange musikkstilar. Tekstane er ofte satiriske eller komiske kommentarar om amerikansk samfunn og politikk. Dei omfattar tema som individualisme, fri vilje, sensur, musikkindustrien og seksualitet, og driv satire med katolisisme og scientologi. Opphavleg fekk det middels til positive meldingar, men kritikarane hylla den nyskapande og originale musikken, men kritiserte dei skatologiske, seksuelle og spottande tekstane. I seinare år er Joe's Garage trekt fram som eit av dei beste verka til Zappa. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 4

Ved er trevyrke som kan brukast til brensel. Brennverdien til veden varierer med fuktprosenten og eigenvekta til trevyrket. Det er vanleg å bruka tre som ikkje passar til andre føremål, som tynne eller krokete greiner og avkapp frå treindustrien, til brensel. Før han kan brennast bør veden delast opp i mindre stykke slik at han har ei stor overflate elden kan ta fatt i. Dette gjer ein gjerne ved å saga han opp eller kløyva han med øks på ein hoggstabbe.

Ved er den eldste kjelda til energi ein kjenner til, og vedfyring er framleis vanleg i store delar av verda. Ved er ein fornybar ressurs så lenge ein ikkje tek ut meir enn det som veks til. Mangel på ved i nokre område har ført til avskoging og ørkenspreiing. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 5

Siouxsie Sioux frå Siouxsie and the Banshees

Siouxsie and the Banshees var eit britisk rockeband, skipa i London i 1976 av vokalisten Siouxsie Sioux og bassgitaristen Steven Severin. Det har inspirert mange andre artistar, både samtidige og seinare. I løpet av karrieren gav Siouxsie and the Banshees ut 11 studioalbum og 30 singlar. Bandet hadde fleire endringar i besetninga, og Siouxsie og Severin var dei einaste konstante medlemmane. Gruppa vart oppløyst i 1996, men Siouxsie og trommeslagaren Budgie heldt fram å spele inn musikk som The Creatures, eit band dei skipa på si i tidleg i 1980-åra. I 2004 byrja Siouxsie òg ein solokarriere.

Q tok med gitarspelinga til John McKay på songen «Hong Kong Garden» på lista si over dei hundre beste gitarssongane gjennom tidene, medan Mojo rangerte gitaristen John McGeoch som ein av dei hundre beste gitaristane gjennom tidene for arbeidet hans på «Spellbound». The Times omtalte gruppa som «ein av dei mest dristrige og kompromisslause musikalske eventyrarane i post-punk-tida». Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 6

Sligo er ein hamneby i Republikken Irland. Han er det administrative senteret i County Sligo vest på Irland. Byen hadde rundt 20 000 innbyggjarar i 2016, og er dermed også den folkerikaste byen i fylket. Det irske namnet til Sligo er Sligeach, som tyder 'skjelstaden'. Dette kjem av dei store mengdene skjel i elva og utløpet hennar, og for fleire skjeldynger som er funne omkring byen etter matlaging helt tilbake til steinalderen.

Byen ligg mellom Lough Gill og elva Garavogue der ho munnar ut i Atlanterhavet. Han er omgjeven av to fjellkjeder, Dartryfjella på nordsida og Oxfjella mot sør. Sligo er eit historisk, kulturelt, kommersielt, industrielt og tenestenæringssenter, og har regionaltyding i Vest-Irland. Han har veg-, jernbane- og ferjesamband. Byen er også eit turistmål med fleire litterære og kulturelle assosiasjonar herfrå og frå kysten og omlandet. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 7

Deep Space 1 var ein romsonde som vart skoten opp av NASA den 24. oktober 1998 av ein Delta II-rakett. Som ein del av New Millennium-programmet var hovudmålet til fartøyet å testa ut nye teknologiar for å få ned risikoen og prisen på framtidige ubemanna romsondar.

Deep Space 1 fullførte med suksess oppdraga sine og andregradsmåla: passering av asteroiden 9969 Braille og kometen 19P/Borrelly der han returnerte verdifulle vitskaplege data og bilete. Deep Space 1-prosjektet vart avslutta 18. desember 2001. Det vart etterfølgt av Deep Space 2, Earth Observing-1, Space Technology 5 og Space Technology 6. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 8

Torsk (Gadus morhua) er ein saltvassfisk i torskefamilien. Han lever i delar av det nordlege Atlanterhavet, i Polhavet og i Austersjøen. Torsken er hovudsakleg ein botnfisk, men større fiskar lever òg i dei frie vassmassane. Ein skil mellom to hovudtypar av torsk: den stadbundne kysttorsken som lever ved botnen på grunt vatn langs kysten, og den vandrande norsk-arktiske torsken som har oppvekstområde i Barentshavet og seinare kjem til norskekysten som gytemoden torsk, mest kjend som skrei.

Torsken er ein av dei viktigaste matfiskane og har stor økonomisk verdi for fiskeindustrien. Mange av samfunna langs kysten mot Nord-Atlanteren har vakse fram som følgje av tilgangen på torsk. Fleire torskestammar er i dag truga av overfiske, særleg i Vest-Atlanteren og i Austersjøen. Torsk er rekna som ein verdifull ressurs, og det har vore internasjonale konfliktar om tilgangen på å fiska torsk. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 9

The Legend of Zelda: Breath of the Wild er eit action-eventyrspel utvikla og utgjeve av Nintendo til konsollane Wii U og Nintendo Switch i 2017. Det er det nittande hovudspelet i The Legend of Zelda-serien og handlinga er sett til slutten av den offisielle Zelda-tidslinja. Spelet byrjar med at Link vaknar etter å ha sove i hundre år og får i oppdrag å nedkjempa Calamity Ganon, som har lagt kongeriket Hyrule i ruinar.

Spelet vart utvikla over ein periode på fem år og er designa for å bryta med mange av dei etablerte konvensjonane i Zelda-serien. Det har ei vidstrekt open verd som spelarane kan utforska fritt, utan å måtta gjera oppdrag i ei bunden rekkjefølgd, og bruker ein meir avansert fysikkmotor som gjev realistiske interaksjonar mellom elementa i spelverda. Den grafiske stilen bruker cel-shading for å gje eit teiknefilmaktig uttrykk og er inspirert av gouache og friluftsmåleri.

Breath of the Wild fekk hyllester frå kritikarar for den frie speloppbygnaden og detaljnivået i spelverda. Det har selt over tjueseks millionar kopiar internasjonalt og har vore kåra til eit av dei mest framståande dataspela gjennom tidene av fleire publikasjonar. Den vidstrekte verda og mengda av innhald i spelet gjer at spelarar oppdagar stadig nye ting år etter lanseringa. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 10

Albatrossfamilien (Diomedeidae) er ei gruppe store sjøfuglar som saman med artane i stormfuglfamilien, stormsvalefamilien og dukkpetrellfamilien utgjer ordenen stormfuglar, Procellariiformes. Dei streifar vidt kring i Sørishavet og Nord-Stillehavet. Dei er fråverande frå Nord-Atlanteren, men fossil viser at dei ein gong levde der. I dag er dei berre sporadiske vandrarar som dukkar opp i Nord-Atlanteren. Albatrossane er blant dei største flygande fuglane, vandrealbatrossen har den største vengespennet av alle nolevande fugleartar.

Talet på albatrossar har tidlegare gått attende på grunn av hausting av fjør, men i dag er albatrossane trua av introduserte artar som for eksempel rotter og villkattar som angrip egg, ungar og hekkande vaksne fuglar; av forureining; av overfiske som har ført til alvorleg nedgang i fiskeførekomstane i mange regionar og av linefiske. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 11

Aasta Hansteen (1824–1908) var ein norsk kunstmålar, forfattar, målkvinne, samfunnsdebattant og kvinnesaksforkjempar. Ho var den fyrste norske kvinna som fekk profesjonell utdanning til å verta målar, den fyrste kvinnelege portrettmålaren i Christiania og den fyrste norske kvinna som heldt offentlege førelesingar. Ho var også ein av dei fyrste nordmennene til å nytta landsmål.

Hansteen fann livet i Noreg svært vanskeleg. I 1880, då ho var 55, emigrerte ho til USA. Hansteen vende attende til Noreg i 1889 med impulsar som ho gav til kjenne i Norsk Kvindesagsforening og ved innlegg i bladet Nylænde. Ho tok med seg det amerikanske solsikkesymbolet, som var brukt av kvinnerørsla der, til Skandinavia, og solsikka vart symbol for NKF og Nylænde. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 12

The Byrds var eit amerikansk rockeband som vart skipa i Los Angeles i California i 1964. Bandet hadde mange forskjellige medlemmer medan det eksisterte, og frontmannen Roger McGuinn (òg kjend som Jim McGuinn) var det einaste medlemmet som var med heile vegen fram til bandet vart oppløyst i 1973. Kommersielt sett var gruppa berre like stor som The Beatles, The Beach Boys og The Rolling Stones ein kort periode i 1965 og 1966, men vert likevel i dag rekna for å vere eit av dei viktigaste banda frå 1960-åra. The Byrds var pionerar innan sjangeren folkrock, og påverka slik The Beatles og andre band i den britiske bølgja med kontemporær og tradisjonell folkemusikk. Utover i 1960-åra vart bandet òg viktig innan utviklinga av psykedelisk rock, ragarock og countryrock. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 13

Neville Chamberlain (1869–1940) var ein britisk politikar for Det konservative partiet og statsminister i Storbritannia frå 1937 til 1940.

Chamberlain var son av Joseph Chamberlain og bror av Austen Chamberlain, begge politikarar. Etter ei tid som forretningsmann gjekk han inn i lokalpolitikken i Birmingham, og følgde faren og broren som parlamentsmedlem i 1918, då han var 49 år gammal. Chamberlain tente som helseminister og finansminister før han etterfølgde Stanley Baldwin som statsminister i 1937. Tida hans som regjeringsleiar var prega av korleis ein skulle behandla eit aggressivt og ekspansivt Tyskland. For ettertida er han vorten kjend for ein ettergjevande politikk i høve til Adolf Hitler som han håpte kunne avverja ein ny storkrig. Storbritannia erklærte likevel krig mot Tyskland etter at landet invaderte Polen i 1939. Då dei allierte landa ikkje klarte å hindra Tyskland i å invadera Noreg i 1940 mista Chamberlain mykje støtte i parlamentet, og gjekk av til fordel for Winston Churchill. Han fortsette å sitja i regjering, men døydde av kreft seks månader etter avgangen Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 14

Hegrefamilien omfattar vassfuglar i familien Ardeidae. Det er ca. 66 anerkjende artar i denne familien. Hegrar er middels til store fuglar med lange bein og lang hals. Dei viser svært lite kjønnsdimorfisme i storleik. Halsen er i stand til å bøye i ei s-form, på grunn av endra form på den sjette ryggvirvelen. Halsen er i stand til å trekkje seg inn og strekkje seg ut, og er tilbaketrekt under flyging, i motsetnad til dei fleste andre langhalsa fuglar.

Beina er lange og sterke, og nesten alle artar er utan fjør frå nedre delen av leggen, tibia. Unntaket er sikksakkhegre. Under flyging held dei føtene strekt ut bakover. Føtene til hegrar har lange tynne tær, med tre som peikar fram og ei bakover. Generelt er nebbet langt og harpunforma. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 15

Solsikke (Helianthus annuus) er ein eittårig plante i solsikkeslekta som kan bli over fire meter høg. Stengelen er kraftig og ruhåra, og har opprett vekst. Blomane er store, og kan bestå av inntil 40 cm breie blomekorger med gule, brune eller raudaktige kronblad. Solsikke er relativt lettdyrka, men krev at visse vekstvilkår er oppfylt for å kunna veksa maksimalt. Planten trivst best med full sol og varm temperatur (helst over 20°C). Han krev også mykje vatn og næring.

Solsikke blei domestisert i Nord-Amerika, der den ville varianten av arten framleis veks vilt. Vill solsikke har greiner og fleire blomar på kvar plante. Dyrka solsikke har derimot som regel berre ein stilk og ein blome øvst. Amerikanske urfolk brukte solsikke til ei rekkje føremål, som å laga brød og til salvar, farging og kroppsmåling. På 1500-talet blei solsikkefrø frakta frå Amerika til Europa, der dei saman med solsikkeolje blei ein viktig ingrediens. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 16

Stridsvogn er i moderne tid eit beltedrive heilpansra kampkøyretøy utstyrt med kanon. Kanonen er vanlegvis montert i eit dreibart tårn og kan brukast til nedkjemping av pansra køyretøy. Som regel kan stridsvogna òg vera utstyrt med ei eller fleire mitraljøser, missil, rakett- eller rekylfrie våpen og liknande til bruk mot infanteri, fly eller upansra køyretøy.

Stridsvogna vart utvikla under 1. verdskrigen, i hovudsak for å trenga gjennom piggtrådsperringar og skyttargraver. Storbritannia var den første nasjonen som nytta stridsvogner i kamp, under slaget ved Somme 15. september 1916, med ein meir vellukka bruk i slaget ved Cambrai i 1917. Tyskland utvikla stridsvogner og brukte dei i den spanske borgarkrigen og seinare i «lynkrigen» ved byrjinga av andre verdskrigen. Innføringa av stridsvogna endra moderne krigføring med bruk av pansertroppar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 17

Haydn i samband med ei oppføring av Skapinga i Wien i 1808.

Skapinga (tysk Die Schöpfung, engelsk The Creation) er eit oratorium skrive av Joseph Haydn mellom 1796 og 1798 og ofte rekna som hans meisterverk. Målet til Haydn var å skapa eit verk som kunne måla seg med Händel sine oratorium, men som var skrive i den høgklassisistiske stilen. Librettoen som låg som grunnlag for verket skildrar den kristne historia om skapinga av verda, med element henta frå John Milton sitt episke dikt Det tapte paradis.

Premieren av Skapinga var ein triumf ein sjeldan har sett maken til i musikkhistoria. Verket blei fyrst framført i Palais Schwarzenberg den 29. april 1798, med ei ekstraframføring dagen etter. Verket blei i løpet av dei 10 åra Haydn hadde att å leva sett opp over 40 gongar, over heile den vestlege verda. Dette var eit ekstraordinært høgt nummer på denne tida, då ein enno ikkje hadde utvikla eit musikalsk standardreportoar, og eit vanleg verk ofte ikkje blei høyrd etter sesongen det var laga for. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 18

Élisabeth Vigée Le Brun (1755–1842) var ein fransk målar frå Paris. Ho måla i hovudsak portrett, og er særleg kjend for portrett av europeiske adelsfolk og kongelege. Stilmessig høyrer verka hennar til tida etter rokokko med element frå nyklassisismen. Vigée Le Brun laga tiltrekkande og idealiserte portrett, og blei kjend som hoffmålar for dronning Marie Antoinette. Ho måla seinare portrett av europeiske adelsfolk, skodespelarar og forfattarar, og blei vald inn i kunstakademi i ti byar. Under den franske revolusjonen i 1789 rømde Le Brun frå Frankrike. Ho arbeidde deretter i Russland, Italia og Storbritannia. Etter at Napoleon hadde kome til makta i Frankrike, vende ho tilbake til heimlandet.

Vigée Le Brun laga 660 portrettmåleri og 200 landskapsmåleri. Desse finst i private samlingar i Europa og USA, men også i store museum som Eremitasjen i St. Petersburg, National Gallery i London, Metropolitan Museum of Art i New York og National Gallery of Art i Washington, D.C. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 19

Roy Orbison (1936–1988), òg kjend under kallenamnet The Big O, var ein USA-amerikansk songar-låtskrivar, mest kjend for solbrillene sine, den særeigne, mektige røysta si, komplekse songar og mørke, kjenslerike balladar. Røysta til Orbison låg i området mellom baryton og tenor, og musikkforskarar meiner han hadde ei rekkjevidd på tre eller fire oktavar.

Orbison voks opp i Texas og byrja å syngje i rockabilly/country and western-band på skulen, før han fekk kontrakt med Sun Records i Memphis. Den største suksessen hans fekk han med Monument Records mellom 1960 og 1964, då 22 av songane hans gjekk inn på topp 40 i Billboard, inkludert «Only the Lonely», «Crying» og «Oh, Pretty Woman». Karrieren hans stagnerte i 1970-åra, men vart vekt til live att då fleire av songane hans vart spelte inn på ny av andre artistar, i tillegg at songen «In Dreams» vart nytta av David Lynch i filmen Blue Velvet (1986). I 1988 vart han med i supergruppa Traveling Wilburys med George Harrison, Bob Dylan, Tom Petty og Jeff Lynne og han gav ut eit nytt soloalbum. Han døydde av hjarteinfarkt i desember det året, på topp i den nye popularitetsbølgja han fekk oppleve på tampen av livet. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 20

Det europeiske økonomiske samarbeidsområdet (EØS) er eit frihandelsområde i Europa som vart etablert via EØS-avtalen, ein folkerettsleg avtale mellom Den europeiske unionen (EU) og tre av medlemslanda i Det europeiske frihandelsforbundet (EFTA). EØS utvidar den indre marknaden i EU med dei tre EFTA-landa Island, Liechtenstein og Noreg, som saman utgjer éin marknad styrt av dei same grunnreglane. Desse reglane har som føremål å gjere fri flyt av personar, varer, tenester og kapital mogeleg i den europeiske fellesmarknaden, inkludert å fritt kunne velje opphald i kvart land i området. Det europeiske økonomiske samarbeidsområdet vart etablert 1. januar 1994 etter at EØS-avtalen tredde i kraft.

Då EØS tredde i kraft i 1994, utgjorde partane 17 statar og to europeiske fellesskap: Det europeiske økonomiske fellesskapet (EØF) og det no nedlagde europeiske kol- og stålfellesskapet. Medlemskapet har vakse til 30 statar per 2020: 27 EU-medlemsland, i tillegg til tre av dei fire medlemslanda i EFTA. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 21

Libanon er eit land i Vest-Asia. Det grensar til Syria i nord og aust og Israel i sør. Libanon ligg ved den kulturelle krossvegen mellom Middelhavet og det arabiske innlandet, og dette har diktert den rike historia til landet og forma ein mangfaldig religiøs og etnisk kulturidentitet. Trass i den vesle storleiken til landet er libanesisk kultur kjend både i Midtausten og i verda, styrka av den store libanesiske diasporaen.

Libanon var heimstaden til fønikarane, ein maritim kultur som florerte i over tusen år. I Libanonfjella vart klostertradisjonen kalla den maronittiske kyrkja grunnlagd. Då dei muslimske arabarane erobra regionen, held maronittane på religionen og identiteten sin. Ei ny religiøs gruppe, drusarane, oppstod òg i Libanonfjella.

Før den libanesiske borgarkrigen (1975–1990) hadde landet ein relativt roleg periode med velstand, driven av turisme, jordbruk, handel og bankverksemd. Mot slutten av krigen vart det gjort store forsøk på å gjenoppfriske økonomien og bygge opp att den nasjonale infrastrukturen. Den libanesiske likviditetskrisa, korrupsjon og andre problem har ført til valutakollaps, politisk ustabilitet, varemangel, høg arbeidsløyse og utbreidd fattigdom i landet. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 22

The Who er eit engelsk rockeband som vart starta i 1964. Besetninga bestod av gitarist Pete Townshend, vokalist Roger Daltrey, bassist John Entwistle og trommeslagar Keith Moon. Dei vart innlemma i Rock and Roll Hall of Fame i 1990, det første året dei hadde høvet til dette. I følgje New York Times har The Who selt over 100 millionar plater. The Who vart kjende for dei energiske konsertane sine, og som dei første som øydela instrumenta sine på scenen. Gruppa hadde ei rekkje Topp 10-singlar, mellom andre «My Generation», og Topp 5-album.

Moon døydde i 1978, og etter dette har bandet gjeve ut to studioalbum med trommeslagaren Kenney Jones, før dei gav seg i 1983. Dei kom saman igjen for hendingar som Live Aid og for ein gjenforeiningsturné i 1989 og Quadrophenia-turneen i 1996 og 1997. I 2000 vart det lagt planar om eit nytt studioalbum, men planane vart utsette då Entwistle døydde i 2002. Townshend og Daltrey gav seg ikkje med The Who, og i 2006 kom studioalbumet Endless Wire. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 23

Samisk kultur omfattar samane sin andelege og materielle kultur. Natur, miljø og levesett har alltid vore utgangspunktet for den samiske kulturen. Han er også blitt påverka av møte med majoritetskulturar i dei ulike samiske områda. Skilnader internt i den samiske kulturen kjem av skilnadene mellom ulike samiske busetnadsområde og levesett.

Grunntrekka i den samiske kulturen blei danna frå og med 1300-talet. Etter nokre generasjonar med modernisering og språkleg og kulturell assimilering inn i dei dominerande statskulturane fekk den samiske kulturen ein renessanse frå og med slutten av 1960-talet. På 1970-talet oppstod det ei ny og sterkare samisk politisk rørsle, samiske massemedium, litteratur og kunst. Denne kulturelle oppreisten sameina tradisjonell samisk kultur med kulturelle straumdrag i samtida. Hendingane på 1970-talet blir ofte referert til som den samane si nasjonale oppvakning. Samane har rekna seg som eit folk så langt tilbake ein kjenner til, men ideen om Sápmi som ein samisk nasjon blei fyrst utbreidd blant samar på 1970-talet, og seinare blant majoritetskulturane. På 1980- og 1990-talet blei det teke i bruk eit samisk flagg, ein samisk nasjonalsong og det blei oppretta ein eigen samedag. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 24

Eric Clapton (fødd 1945) er ein engelsk gitarist, vokalist og låtskrivar. Clapton er den einaste musikaren som er innlemma tre gonger i Rock and Roll Hall of Fame: ein gong som soloartist, og to gonger som medlemmar av The Yardbirds og Cream. Han har motteke 17 Grammyprisar, og i 2004 vart Clapton utnemnd til Commander of the British Empire (CBE) for bidraga sine til musikken. Clapton vart rangert på fjerdeplass på lista til Rolling Stone då dei kåra dei 100 største gitaristane gjennom tidene, og på lista til Gibson over dei 50 største gitaristane.

På midten av 1960-talet forlet Clapton The Yardbirds for å spele blues med John Mayall & the Bluesbreakers. Etter at han forlet Mayall danna Clapton powertrioen Cream i lag med trommeslagaren Ginger Baker og bassisten Jack Bruce. Gjennom det meste av 1970-åra spelte Clapton musikk påverka av den rolege stilen til J.J. Cale og reggaemusikken til Bob Marley. Versjonen hans av Marley sin «I Shot the Sheriff» var med på å få reggaen ut til dei store massane. To av dei mest populære songane hans er «Layla», spelt inn av Derek and the Dominos, og Robert Johnson sin «Crossroads», spelt inn av Cream. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 25

Suzi Quatro (fødd 1950) er ein USA-amerikansk songar-låtskrivar, musikar og skodespelar. I 1970-åra fekk ho ei rekkje hitsinglar som gjorde det betre i Europa og Australia enn i heimlandet, og nådde mellom anna toppen i Storbritannia og andre europeiske land med singlane «Can the Can» (1973) og «Devil Gate Drive» (1974).

Quatro gav ut det sjølvoppkalla debutalbumet sitt i 1973. Sidan den gongen har ho gjeve ut 15 studioalbum, ti samlealbum og eit konsertalbum. Blant andre hittar finn ein «48 Crash», «Daytona Demon», «The Wild One» og «Your Mama Won't Like Me». Etter å ha spelt rolla som bassisten Leather Tuscadero i den populære amerikanske situasjonskomedien Happy Days, nådde duetten hennar «Stumblin' In» med Smokie-songaren Chris Norman fjerdeplassen i USA. Mellom 1973 og 19890 fekk Quatro seks Bravo Otto-prisar. I 2010 vart ho stemt inn i Michigan Rock and Roll Legends. Det nyaste studioalbumet til Quatro, The Devil in Me, kom ut i 2021 der ho samarbeidde med sonen Richard Tuckey. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 26

Omansk geografi er geografien til Oman, eit land i Sørvest-Asia, som grensar til Arabiahavet, Omanbukta og Persiabukta, mellom Jemen og Dei sameinte arabiske emirata. Oman ligg i det søraustlege hjørnet av Den arabiske halvøya og dekkjer eit areal på 309 500 kvadratkilometer. Landarealet består av varierande topografi: dalar og ørkenar utgjer 82 % av landmassen, fjellkjeder 15 % og kystsletta 3 %.

Sultanatet grensar til Omanbukta, Arabiahavet og Rub' al Khali (Den tomme fjerdedelen) i Saudi-Arabia, som alle har bidrege til å isolere Oman geografisk. Historisk hadde landet kontakt med omverda via sjøen, ikkje berre til andre land, men òg mellom kystbyane i landet. Rub al Khali er vanskeleg å krysse sjølv med moderne køyretøy, og danna ein barriere mellom sultanatet og det arabiske indre. Al Hajar-fjella, som dannar eit belte mellom kysten og ørkenen frå Musandamhalvøya til byen Sur på det austlegaste punktet i Oman, danna ein annan barriere. Desse geografiske barrierane gjorde at det indre av Oman aldri vart utsett for utanlandske invasjonar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 27

Synthliboramphus er ei biologisk slekt i alkefamilien med fem artar av små sjøfuglar, alle lever i det nordlege Stillehavet. Artane i slekta deler det norske fellesnamnet «starik». IUCN har klassifisert fire av artane som sårbare eller sterkt truga. Arten nordstarik er globalt klassifisert som livskraftig, men i Canada er han truga, fordi hekkesuksessen til denne arten er særs sterkt påverka av introduserte pattedyr.

Synthliboramphus-alkene er små alkefuglar med kvit underside og blågrå eller svart overside i fjørdrakta. Artane skil seg frå kvarandre i utforming av nebb, nordstarik har særs kort kort, kraftig, hornfarga nebb, japanstarik har kort, kraftig, bleikblått nebb, dei andre artane har langt, slankt, svart nebb. Typisk er starikar rundt 24 til 26 centimeter i kroppslengd. Den minste arten er mexicostarik med ei kroppslengd på 21 cm. Den største i slekta er nordstarik, som når ei lengd på 27 centimeter. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 28

Hadrianmuren er eit tidlegare forsvarsverk i den romerske provinsen Britannia som ein byrja bygga i år 122 under keisar Hadrian. Han ligg i Nord-England og strekker seg frå Wallsend ved elva Tyne i aust til Bowness-on-Solway i vest, tvers over øya Storbritannia. I tillegg til å ha spela ei militær forsvarsrolle, kan portane i han ha vore brukte som tollpunkt. Hadrianmuren markerte grensa mellom Romersk Britannia i sør og det uerobra Caledonia i nord. Heile muren ligg i England, og han har aldri utgjort grensa mellom England og Skottland.

Muren er den største romerske arkeologiske strukturen i Storbritannia, med ei lengd på 73 mile (117,5 km). Delar av muren er blitt demonterte, og steinen er brukt i seinare byggverk. Men store delar står igjen, og muren blei i 1987 gjort til ein verdsarvstad av UNESCO. English Heritage forvaltar fleire større ruinar og museum langs muren. Delar av han er eigd av National Trust. Ein stor del av muren kan ein følgja til fots langs turruta Hadrian's Wall Path. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 29

The Doobie Brothers er ei USA-amerikansk rockegruppe frå San Jose i California. Dei har vore aktive i fem tiår og hadde størst suksess i 1970-åra. Den noverande besetninga består av Tom Johnston (gitar, vokal) og Patrick Simmons (gitar, vokal), dei langvarige medlemmane Michael McDonald (klaverinstrument, vokal), John McFee (gitar, pedalsteelgitar, fiolin, korvokal), og turnémusikarane John Cowan (bass, vokal), Bill Payne (klaverinstrument), Marc Russo (saksofonar), Ed Toth (trommer) og Marc Quiñones (perkusjon).

Historia til bandet kan delast inn i tre periodar. Frå 1970 til 1975 var solovokalisten Johnston og dei spelte ein streit rock and roll med element av folk, country og R&B. Johnston slutta i gruppa i 1977 på grunn av helsa si, og vart erstatta av Michael McDonald, som med ei interesse i soul endra stilen til bandet før dei vart oppløyst i 1982. Simmons hadde då vore det einaste medlemmet som hadde spelt på alle albuma deira. I 1987 kom The Doobie Brothers saman att med Johnston attende i bandet. McDonald, som hadde vore gjestemusikar fleire gonger sidan dei kom saman att, kom attende for fulltid i 2019 for den komande 50-årsjubileumsturneen deira. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 30

Turban er eit hovudplagg som har utgangspunkt i å vinda eit langt klede rundt hovudet. Det finst i mange variantar, og er tradisjonelt hovudplagg i ei rekkje ulike kulturar. Ein finn folkegrupper med framståande turbantradisjonar i Sør-Asia, Søraust-Asia, Den arabiske halvøya, Midtausten, Balkan, Kaukasus, Sentral-Asia, Nord-Afrika, Vest-Afrika, Aust-Afrika og blant ein del tyrkiske folk og askenasiske jødar.

Turbanbruk er utbreidd blant sikhar, både menn og kvinner. Hovudplagget har også religiøs tyding blant sjiamuslimar, og er tradisjonelt hovudplagg for lærde sufiar. Plagget er også blitt brukt av adelege frå ulike bakgrunnar. Vidare har turban vore brukt som klesplagg av kvinner i vesten, dels som del av folkedrakt, dels som moteplagg og dels i samband med behandlingar og hårtap. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 31

Hudsonbukta er ei stor bukt nordaust i Canada. Ho er om lag 1 370 km lang og 1 050 km brei. Bukta har eit særs stort nedslagsfelt, om lag 4 041 400 km², som omfattar delar av Ontario, Quebec, Saskatchewan, Alberta, det meste av Manitoba, det søraustlege Nunavut og delar av Nord-Dakota, Sør-Dakota, Minnesota og Montana. Den sørlege armen av Hudsonbukta vert kalla James Bay. I aust har ho utløp mot Atlanterhavet via Hudsonsundet, i nord til Nordishavet via Foxesjøen og Fury- og Heclasundet. Bukta strekkjer seg frå 78° til 95 °W og frå 51º til 70 °N.

Engelske oppdagarar og kolonistar kalla Hudsonbukta opp etter Henry Hudson, som utforska bukta frå 2. august 1610 med skipet «Discovery». På den fjerde reisa si til Nord-Amerika, segla Hudson rundt vestkysten av Grønland og inn i bukta, og kartla mykje av austkysten. «Discovery» vart fanga i isen over vinteren og mannskapet overlevde på land heilt sør i James Bay. å isen smelta på våren ønskte Hudson å utforske resten av området, men mannskapet gjorde mytteri den 22. juni 1611. Dei forlet Hudson og nokre andre drivande i ein liten båt. Ingen kjenner lagnaden til Hudson og mannskapet hans som stranda med han, men historikarar har ikkje funne noko bevis på at dei overlevde lenge etterpå. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 32

Lågtrykksområde som del av svekking i polarkvervelen på den rekordkalde morgonen 21. januar 1985

Fjernkopling innan meteorologi syner til forskjellige klimamønster og anomaliar i dei atmosfæriske sirkulasjonane som påverkar kvarandre over store avstandar, typisk tusenvis av kilometer eller på planetær skala. Endringar i desse systema kan til dømes påverke plasseringa og intensiteten til jetstraumane og slik påverke temperatur, nedbørsmengder, lågtrykksbanar og høgtrykksplasseringar over store område.

Ei av dei mest kjende fjernkoplingane, og den første som vart oppdaga, er koplinga mellom lufttrykket i Tahiti og Darwin i Australia, som definerer den sørlege oscillasjonen og er med å setje i gang El Niño- og La Niña-episodar. Eit anna døme er koplinga mellom vêret nær jordoverflata og stratosfæren, til dømes gjennom brå stratosfæriske oppvarmingar som påverkar polarvirvelen og kan føre til iskalde vintrar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 33

Grashopper er ei gruppe insekt i ordenen rettvenger. Dei høyrer til det som truleg er den eldste nolevande gruppa av planteetande tyggande insekt som kan førast tilbake til tidleg trias for rundt 250 millionar år sidan. Dei er hemimetabole insekt som ikkje går gjennom komplett metamorfose; i staden blir dei klekka frå eit egg som nymfer som går gjennom fem hamskifte, der dei blir likare vaksne dyr på kvart stadium. Nokre grashoppeartar kan endra farge og oppførsel og danna svermar dersom dei rette tilhøva er til stades for det.

Grashopper er vanlegvis planteetararar. Nokre få av artane kan bli store skadedyr på korn, grønsaker og beitemark, særleg når dei svermar i milliontal og øydelegg avlingar i store område. Dei lever typisk på bakken, og bruker dei sterke bakføtene sine til å rømma frå farar gjennom kraftige hopp. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 34

Atom Heart Mother er det femte studioalbumet til det engelske rockebandet Pink Floyd. Det kom ut på Harvest den 2. oktober 1970 i Storbritannia og på Capitol den 10. oktober 1970 i USA. Det vart innspelt i Abbey Road Studios i London i England, og var det første albumet deira som gjekk til topps i Storbritannia, medan det nådde 55. plassen i USA. Til slutt selde det til gullplate der. Ron Geesin, som alt hadde vore ei inspirasjonskjelde og samarbeidd med Roger Waters, medverka på tittelsporet og står oppført som komponist i lag med resten av bandet.

Tittelsporet til Atom Heart Mother oppstod frå ei rekkje instrumentalar som bandet hadde komponert under desse øvingane, mellom anna akkordprogresjonen til hovudtemaet, som gitaristen David Gilmour hadde kalla «Theme from an Imaginary Western». Plateomslaget vart designa av Hipgnosis, og syner ei holstein-frisisk ku som står i ei eng. Det var det første utan noko fotografi av bandet. Dette var ein trend dei fortsette med ut karrieren. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 35

Granada er ein by i Andalucía, sør i Spania. Byen ligg ved foten av fjellrekkja Sierra Nevada, ved samløpet til fire elvar: Darro, Genil, Monachil og Beiro. Han er provinshovudstad i provinsen Granada.

Staden vart folkesett i oldtida av iberarar, romarar og visigotar. Busetnaden vart ein større by i Al-Andalus på 1000-talet under Taifaen Granada. På 1200-talet vart han hovudstad for Emiratet Granada under Nasridedynastiet, den siste staten styrt av muslimar på Den iberiske halvøya. Granada vart erobra i 1492 av dei katolske monarkane og omforma til ein kristen by i løpet av 1500-talet. Alhambra, eit citadell og palass frå Nasridedynastiet, ligg i Granada. Det er eit av dei best kjende døme på muslimsk arkitektur, og eit av dei mest vitja turistmåla i Spania. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 36

Vipe (Vanellus vanellus) er ein fugleart i lofamilien, og er vanleg hekkefugl gjennom den tempererte palearktiske regionen frå Storbritannia og Irland i vest og austover mot stillehavskysten i aust. Hannen har ein lang fjørtopp på hovudet, hoa ein litt kortare fjørtopp. Oversida på fuglen er grønsvart med metallglans, medan undersida er kvit med ein rustbrun undergump. Andletet er kvitt med svarte striper. Kroppslengda er ca. 30 cm, som gjer vipa til ein mellomstor vadefugl. Ho er lett å kjenne igjen medan ho flyg med dei breie, butte vengene sine.

Vipa er ein sterkt trekkande fugl over det meste av det omfattande utbreiingsområdet sitt, og overvintrar lenger sør så langt som til Nord-Afrika, Nord-India og delar av Kina og sørlegaste Japan. Ho trekker hovudsakleg om dagen, ofte i store flokkar. Hekkefuglar i låglandet i dei vestlegaste områda av Europa er standfuglar. Arten er klassifisert som globalt nær truga, frå 2021 er vipa ført opp i kategorien kritisk truga på norsk nasjonal raudliste for artar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 37

Suleiman den store (1494–1566) var sultan over Det osmanske riket frå 1520 til han døydde. Under leiarskapet hans starta Det osmanske riket stordomstida si og vart ei verdsmakt. Suleiman vart rekna som ein av de fremste herskarane i Europa på 1500-talet, eit fullverdig motstykke til Karl V av Det tysk-romerske riket, Frans I av Frankrike, Henrik VIII av England og Sigismund II av Polen.

Han leidde personleg dei osmanske hærane i erobringa av Beograd, Rhodos og nesten heile Ungarn, kringsette Wien og la under seg store territorium i Nord-Afrika så langt vest som Marokko og nesten heile Midtausten. For ei kort stund fekk osmanane herredømet til sjøs i Middelhavet, Raudehavet og Persiabukta. Riket heldt fram å ekspandere i eit hundreår etter han døydde. Innanfor riket var Suleiman kjend som ein rettvis herskar og motstandar av korrupsjon. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 38

Hurrem Sultan (ca. 1502–1558), også kjend som Roxelana, var fyrstekona til den osmanske sultanen Suleiman den store. Ho blei ei av dei mektigaste kvinnene i osmansk historie, og var ein framståande og kontroversiell person i tida kjend som kvinnesultanatet.

Hurrem Sultan var fødd i Rutenia (då ein austleg del av Kongeriket Polen, no i Ukraina) som dotter av ein ortodoks prest. Ho blei teken til fange av krimtatarar under eit slaveraid og kom etterkvart til Istanbul, hovudstaden i Det osmanske riket. Ho blei del av haremet til sultanen, og steig gjennom gradene til å bli favoritten til sultan Suleiman. I eit brot med osmansk tradisjon gifta han seg med Hurrem, slik at ho fekk status som kona hans. Hurrem fekk etterkvart mykje makt og påverka politikken i det osmanske riket. Gjennom ektemannen fekk ho ei aktiv rolle i statsstyringa. Ho var truleg rådgjevar for sultanen, skreiv diplomatiske brev og støtta større offentlege byggeprosjekt. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 39

iPhone 5 er ein smarttelefon som var utvikla og marknadsført av Apple Inc. Han er den sjette generasjonen iPhone og etterfølgjaren til iPhone 4 og iPhone 4S. Telefonen vart formelt avduka den 12. september 2012 under ein pressekonferanse og lansert på marknaden i utvalde land den 21. september 2012. iPhone 5 var den første iPhone-modellen som vart annonsert i september, og markerte starten på denne trenden for påfølgjande iPhone-avdukingar, var den første iPhonen som var utvikla under rettleiing av Tim Cook og den siste modellen under tilsyn av Steve Jobs. Telefonen hadde ein skjerm på 4 tommar og vart utgjeven om lag ti månader etter bortgangen til Steve Jobs.

iPhone 5 introduserte fleire designendringar i høve iPhone 4S. Endringane inkluderte ei aluminiumsbasert innfatning som var tynnare og lettare enn tidlegare modellar, ein høgare skjerm med eit storleikshøve på nesten 16:9, Apple A6-prosessoren, LTE-støtte og Lightning, ein ny kompakt utgang som erstatta 30-pins-utgangen brukt i tidlegare iPhone-modellar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 40

Sparks er ein amerikansk pop- og rockeduo danna av brørne Ron (klaverinstrument) og Russell Mael (vokal) i Los Angeles. Duoen er kjend for den sære tilnærminga si til låtskriving, og musikken deira er ofte akkompagnert av sofistikerte og skarpe tekstar, ofte om kvinner, og nokre gangar med litterære referansar, og eit idiosynkratisk, teatralsk scenenærvær, karakterisert av kontrasten mellom den animerte, hyperaktive frontmannen og Ron si uttrykkslause skuling. Russell Mael har ei særeigen stemme, medan Ron Mael speler tangentar i ein intrikat og rytmisk stil. Dei har vore mykje meir suksessrike i Europa enn i heimlandet USA, sjølv om dei held oppe ei lojal fanskare i USA.

Høgdepunkt frå tidleg karriere inkluderte «This Town Ain't Big Enough for Both of Us», som nådde andreplassen på UK Singles Chart i 1974. Discohiten «The Number One Song in Heaven» i 1979 kom frå eit samarbeid med Giorgio Moroder og markerte eit stilistisk skifte mot new wave og synth-pop. I 2015 gav bandet ut eit album med det skotske indierockbandet Franz Ferdinand som supergruppa FFS. I 2017 vende Sparks attende til rocken med Hippopotamus, som gjekk inn på UK Albums Chart. Det same gjorde deira neste album, A Steady Drip, Drip, Drip, som kom i 2020. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 41

Portal er eit plattform-hjernetrimspel utvikla og utgjeve av Valve. Det var først utgjeve som del av samlepakken The Orange Box til Windows, Xbox 360 og PlayStation 3 og seinare til andre plattformer.

Spelet finn stad i forskingsanlegget Aperture Science Enrichment Center og består hovudsakleg av ein serie av testkammer med problem som spelaren må løysa gjennom å laga portalar. Spelefiguren Chell bruker den tildelte pistolen «Aperture Science Handheld Portal Device» til å laga inter-spatiale portalar mellom to flate plan. Ho blir leidd gjennom testkammera av den kunstige intelligensen GLaDOS, som utfordrar og hånar Chell, og lover henne kake på slutten. Fysikken i spelet lèt kinetisk energi bevarast gjennom to portalar, og krev kreativ bruk av portalane for å manøvrera gjennom testkammera. Spelet er ein spirituell oppfølgjar til Narbacular Drop, som var utvikla av studentar ved DigiPen Institute of Technology i Redmond i Washington og som seinare vart hyra av Valve for å utvikla Portal.

Portal fekk hyllest som eit av dei mest originale spela i 2007, trass kritikk for den korte lengda og avgrensa historia. Kritikarar roste originaliteten, dei unike spelemekanikkane og den dystre historia med humoristisk dialog. GLaDOS, gjeve stemme av Ellen McLain i den engelske utgåva, fekk hyllester for si unike karakterisering, og rulletekstsongen «Still Alive», skriven av Jonathan Coulton, var prisa for den originale komposisjonen og humoristiske vrien. Portal vann fleire prisar og er ofte rekna som eit av dei viktigaste dataspela frå 2000-åra. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 42

Dverggås (Anser erythropus) er ei lita gås i andefamilien som hekkar i det nordlegaste Fennoskandia og Sibir, med ein drastisk fallande populasjon i løpet av siste del av 1900-talet. Eit godt kjenneteikn på dverggåsa er den kvite panneflekken som når heilt opp på framissen, samt den gule augehudringen. Ringen skil ho frå tundragåsa som manglar ringen. Hekkehabitatet åt fuglen er myrer og små fjellsjøar, gjerne der det finst vier og småbjørk.

Tidlegare hekka dverggåsa talrikt i heile området frå nordlege Fennoskandia over Sibir til stillehavskysten, men frå 1940-talet har bestanden gått sterkt attende og ein finn tre hovudgrupper av dverggås. Globalt er det er i dag tre åtskilde hekkepopulasjonar av dverggås. Norsk Ornitologisk Forening (NOF) starta i 1987 eit «prosjekt dverggås» i samarbeid med finske og russiske organisasjonar med formål å finne årsakene for den store tilbakegangen i populasjonen. «Prosjekt Fjällgås», leidd av Svenska Jägareförbundet, har arbeidd for å styrke populasjonen i Sverige sidan 1970-talet. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 43

Maritim kunst er ei form for biletkunst som skildrar havet, eller er sterkt inspirert av det. Maritime måleri er ein sjanger som tek for seg skip og sjø, og var særleg viktig frå 1600- til 1800-talet. Omgrepet dekker også ofte kunst som viser skipsfart på elvar og elvemunningar, strandscener og all kunst som viser båtar, utan noka skarp avgrensing – av praktiske årsaker kan emne som kan teiknast eller målast frå tørt land vera særs passande innan sjangeren.

Maritim kunst, som ein eigen sjanger skild frå landskapskunst, byrja for fullt med nederlandsk gullaldermåleri på 1600-talet. Denne perioden hadde dei første spesialiserte maritime kunstnarane, som måla lite anna. I dette, som i mykje anna, har spesialist- og tradisjonelt marinemåleri i stor grad vidareført nederlandske konvensjonar til i dag. Med romantisk kunst blei havet og kysten teken tilbake frå spesialistane av mange landskapsmålarar, og verk utan nokre fartøy blei vanlege for første gong. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 44

Neil Diamond (fødd 1941) er ein amerikansk songar og låtskrivar som starta karrieren sin i 1960-åra. Diamond har selt over 125 millionar plater verda over. Han vert rekna som den tredje mest suksessrike adult contemporary-artisten gjennom tidene på Billboard-lista bak Barbra Streisand og Elton John. På Hot 100- og Adult Contemporary-listene har Diamond hatt ti songar på toppen: «Cracklin' Rosie», «Song Sung Blue», «Longfellow Serenade», «I've Been This Way Before», «If You Know What I Mean», «Desiree», «You Don't Bring Me Flowers», «America», «Yesterday's Songs» og «Heartlight». Songane hans har vorte spelte inn av mange andre artistar innan forskjellige sjangrar.

Diamond vart innlemma i Songwriters Hall of Fame i 1984 og i Rock and Roll Hall of Fame i 2011. I tillegg har han fått Sammy Cahn Lifetime Achievement Award i 2000, og i 2011 vart han gjort ære på ved Kennedy Center Honors. Diamond er framleis aktiv og gjev stundom ut nye plater og legg ut på lange turnear. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 45

Laskarina Bouboulina (1771–1825) var ein gresk marinekommandant og ei krigsheltinne i den greske sjølvstendekrigen i 1821, rekna som den fyrste kvinna som fekk rangen admiral.

Ho var fødd i Konstantinopel i 1771 i ein familie av arvanittisk opphav. I løpet av ungdommen utvikla ho ei interesse for segling, noko som blei tilrettelagt av den liberale haldninga stefaren hadde i høve til utdanning. Ho blei enke to gongar, og arva ein betydeleg sum pengar frå den andre ektemannen sin. Ho blei seinare med i det hemmelege samfunnet Filiki Etaireia, som freista å oppnå gresk sjølvstende frå Det osmanske riket, som ei av få kvinner. Etter utbrotet av den greske sjølvstendekrigen hadde ho kommando over ein flåte av skip frå Spétses som deltok i fleire kampanjar, mellom dei omleiringa av Nafplion. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 46

Qatar er eit suverent land i Sørvest-Asia, på den vesle Qatarhalvøya på nordaustkysten av Den arabiske halvøya. Det einaste grenselandet er Saudi-Arabia i sør, medan resten av landet er omslutta av Persiabukta. Eit sund i Persiabukta skil Qatar frå den nærliggjande øya og kongedømet Bahrain. I 2013 hadde Qatar 1,8 millionar innbyggjarar: 278 000 qatararar og 1,5 millionar utlendingar.

Qatar er ein høgintektsøkonomi med den tredje største naturgass- oljereserven i verda. Landet har den høgaste inntekta per innbyggjar i verda. Qatar er ein viktig deltakar i den arabiske verda, og støtta fleire opprørsgrupper under den arabiske våren både økonomisk og gjennom den globale mediagruppa Al Jazeera Media Network. Trass i storleiken på landet har Qatar stor makt i verda og vert rekna som ei mellommakt. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 47

Veneto er ein av tjue regionar i Italia. Han ligg nordaust i landet og har rundt 5 millionar innbyggjarar. Hovudstaden er Venezia og den største byen er Verona. Regionen var ein gong hjartet i Republikken Venezia, og er i dag ein av dei rikaste og mest industrialiserte regionane i landet. Den vakre naturen og kunsten og den rike historia gjer at Veneto er ein av dei mest vitja regionane i Italia med om lag 13,5 millionar turistar kvart år. Språk i området er italiensk, ladinsk og venetiansk. Grunnlova for regionen, godkjend av den italienske regjeringa i 1971, anerkjenner òg innbyggjarane som eit «folk» (popolo på italiensk). Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 48

Alveugle (Micrathene whitneyi) er ei lita, gråbrun, sporvestor ugle som er talrik i det tørre utbreiingsområdet sitt i det sørvestlege USA, sentrale Mexico og Californiahalvøya. Ho har bleikgule auge, framheva av tynne, kvite augebrynstriper, og nebbet er grått med ein hornfarga spiss. Alveugla held seg ofte i hakkespetthol i kjempekaktus; ho hekkar òg i naturlege treholrom. Ho er nattaktiv, og lever hovudsakleg av insekt. Alveugla er verdas lettaste, og er òg rekna som verdas minste ugle. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 49

Inuittisk kultur omfattar historiske og noverande kulturuttrykk til inuittar, ei urfolksgruppe frå arktiske og subarktiske delar av Nord-Amerika, i Alaska, Canada og Grønland.

Den tradisjonelle livsstilen til inuittane er tilpassa ekstreme klimatiske forhold. Dei grunnleggjande ferdigheitene deira for å overleva er jakt og fangst, i tillegg til å kunna laga klede og utstyr av pels og bein. Dei brukte harpunar og pil og boge for å ta ned dyr i alle storleikar. Heile dyret blei brukt til mat og materiale for klede og utstyr. Kolonisering og modernisering har hatt stor påverknad på kulturen, til dømes er alle inuittar blitt bufaste medan fleire før var nomadiske. I nyare tid er han også blitt truga av klimaendringar. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 50

Hygge er ei kjensle av velvære i ein avslappa og venleg atmosfære, gjerne i samvære med familie eller vener. Hygge er ofte knytt til kvardagslege omgjevnader. Som verb er det synonymt med å kosa seg. Det kjende og trygge, med vekt på repetisjon av handlingar og utsegner, kan vera eit viktig grunnlag for hygge. Nokre sentrale element som kan hjelpa ein å oppleva hygge er varme lyskjelder, sosialt samvære, god mat og drikke og heimlege omgjevnader.

Ordet «hygge» vandra frå norsk til dansk i løpet av 1800-talet. I dansk har ordet fått stor utbreiing og blir der brukt i langt fleire samanhengar enn i norsk, særleg i ordsamband og samansettingar. Ordet har vandra vidare frå dansk til engelsk, og i 2016 kåra det britiske ordbokforlaget Collins «hygge» til eitt av årets ti ord i Storbritannia. Frå 2016 blei det gjeve ut fleire bøker på engelsk om hygge som livsstil. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 51

Eit juleeventyr (engelsk originaltittel A Christmas Carol. In Prose. Being a Ghost Story of Christmas.) er ei juleforteljing av Charles Dickens frå 1843. Ho er ein kortroman som kom ut i bokform den 19. desember 1843 på Chapman & Hall forlag. Boka skildrar omvendinga til den gamle gniaren Ebenezer Scrooge, som i løpet av ei jul der han møter fleire ander går frå å vera ein bitter, sjølvisk julehatar til å bli gåvmild og gleda seg over høgtida. Eit juleeventyr blei raskt særs populært i den samtidige viktoriatida, med si store interesse for moralske fablar og gamle og nye juleskikkar. Ho har vore kontinuerleg i trykk sidan ho blei gjeven ut, er omsett til ei rekkje språk, og er blitt dramatisert og filmatisert ei rekkje gonger. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Uke 52

2012-fenomenet var ei rekkje eskatologiske syn om at transformative eller katastrofale hendingar ville henda på eller kring den 21. desember 2012. Dette vart sett på som sluttdatoen for ein 5126 år lang syklus i den lange mesoamerikanske kalenderen, og høgtidelege tilstellingar fann stad på datoen for å høgtida hendinga i landa som var del av mayasivilisasjonen.

Ulike astronomiske formasjonar og numerologiske formlar vart føreslått for denne datoen. Ei new age-tolking meinte at han markerte starten på ein periode der jorda og innbyggjarane ville gå gjennom ein positiv fysisk eller åndeleg transformasjon. Andre meinte at datoen markerte verdas undergang eller ein liknande katastrofe. Forskarar frå ulike disiplinar avfeia raskt spådommar om katastrofale hendingar etter kvart som dei oppstod. Mayanske lærde uttalte at ingen klassiske mayakodeksar føreseier snarleg undergang, og at ideen om slutten på den lange kalenderen i 2012 gav ei feilaktig framstilling av mayahistorie og -kultur. Les meir …
Vis – Se nynorsk – historikk

Wikipedia:Ukens artikkel · Arkiv for nynorskartiklene: 2005 · 2006 · 2007 · 2008 · 2009 · 2010 · 2011 · 2012 · 2013 · 2014 · 2015 · 2016 · 2017 · 2018 · 2019 · 2020 · 2021 · 2022 · 2023 · 2024